Ανοικτή Πρόσβαση

Διάλεξη στο μάθημα «Οργάνωση και Διαχείριση Ψηφιακών Συλλογών και Δεδομένων» του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Τμήματος Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης του Αλεξανδρείου Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Θεσσαλονίκης.

Transcript

1. Ανοικτή Πρόσβαση Γιάννης Τσάκωνας Αναπληρωτής Προϊστάμενος Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης Πανεπιστημίου Πατρών e: gtsak@upatras.gr / t: @gtsakonas «Οργάνωση και Διαχείριση Ψηφιακών Συλλογών και Δεδομένων» Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Θεσσαλονίκης 13 Ιανουαρίου 2019
2. Τί; Πρόσβαση στο επιστημονικό περιεχόμενο δίχως οικονομικούς περιορισμούς (πριν) και περιορισμούς αδειοδότησης (μετά). Δεν συνεπάγεται ανέξοδης λειτουργίας και ασύδωτης χρήσης. Ένα νέο κανονιστικό πλαίσιο των δημοσιεύσεων στον χώρο της επιστημονικής επικοινώνησης (scholarly communication). Μείωση ή εξάλειψη της διαμεσολάβησης σε όλα τα επίπεδα. Σοβαρή και υπεύθυνη εργασία για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης και τη διασφάλιση βιωσιμότητας.
3. Γιατί; Ανισότητες στην πρόσβαση του περιεχομένου τόσο σε όρους κάλυψης (τι), όσο και σε όρους χρόνου (πότε). Στρεβλές πρακτικές κερδοφορίας των εκδοτών εις βάρος των ιδρυμάτων. Μειωμένη απήχηση των πόρων που επενδύονται, τόσο σε όρους οικονομικών κονδυλίων, όσο και σε όρους εργασίας (δουλειά ερευνητών). Πιέσεις από την αύξηση της ερευνητικής παραγωγής και των πόρων που επενδύονται. Επακόλουθο της οικονομικής ανάπτυξης και της έλευσης του διαδικτύου.
4. Σύνθετο φαινόμενο Η Ανοικτή Πρόσβαση είναι μια διαδικασία, η οποία ανακινεί πολλά ζητήματα: Οικονομικά ζητήματα Ηθικά ζητήματα Νομικά ζητήματα Μια λεπτή ισορροπία για αύξηση των κερδών, για προβάδισμα στον ανταγωνισμό και για βέλτιστη προστασία.
5. Ποιους αφορά; Ερευνητές Ερευνητικά ιδρύματα (συμπεριλαμβανομένων των Πανεπιστημίων) Βιβλιοθήκες Πολίτες (φορολογούμενοι)
6. Κέρδη Ερευνητές Μεγιστοποίηση της απήχησης του έργου, αύξηση της προβολής Βιβλιοθήκες Εξορθολογισμός δαπανών, εξυπηρέτηση κοινού και ικανοποίηση θεσμικών στόχων (μητρώα) Ερευνητικά ιδρύματα Μεγιστοποίηση της απήχησης του έργου, εξωστρέφεια Πολίτες (φορολογούμενοι) Εξορθολογισμός δαπανών
7. Εργαλεία Πολιτικές Υποδομές Γνώση & Ευφυία
8. Budapest Open Access Initiative …Removing access barriers to this literature will accelerate research, enrich education, share the learning of the rich with the poor and the poor with the rich, make this literature as useful as it can be, and lay the foundation for uniting humanity in a common intellectual conversation and quest for knowledge…
9. Bethesda Statement on OA Publishing Η Ανοικτή Πρόσβαση είναι μια ιδιότητα των αυτοτελών έργων, όχι απαραίτητα των περιοδικών ή των εκδοτών. Τα πρότυπα των κοινοτήτων και όχι η νομοθεσία θα συνεχίσει να παρέχει τον μηχανισμό επιβολής της δέουσας αναγνώρισης και της υπεύθυνης χρήσης, όπως κάνουν τώρα. Οι βιβλιοθήκες: Να αναπτύξουν και υποστηρίξουν μηχανισμούς μετάβασης στην εκδοτική ανοικτής πρόσβασης και να παράσχουν παραδείγματα αυτών στην κοινότητα. Σε εκπαιδευτικές και προωθητικές δραστηριότητες να δίνουν υψηλή προτεραιότητα στην εκπαίδευση των χρηστών για τα ωφέλη της ανοικτής πρόσβασης και των περιοδικών της. Να καταγράφουν και να σημειώνουν τα περιοδικά ανοικτής πρόσβασης στους καταλόγους τους και σε άλλες βάσεις.
10. Berlin Declaration 1. Ο/Οι συγγραφέας/είς και ο/οι κάτοχος/οι των δικαιωμάτων τέτοιου είδους συνεισφορών παραχωρεί/ούν σε όλους τους χρήστες ένα δωρεάν, ανέκκλητο, παγκόσμιο δικαίωμα πρόσβασης, καθώς και την άδεια αντιγραφής, χρήσης, διανομής, μεταβίβασης και δημόσιας προβολής ενός έργου και της δημιουργίας και διανομής παράγωγων έργων, σε οποιοδήποτε ψηφιακό μέσο για οποιοδήποτε υπεύθυνο σκοπό, υποκείμενο στην προσιδιάζουσα απόδοση της συγγραφικής δημιουργίας (οι θεσμοί της κάθε κοινωνίας θα συνεχίσουν να παρέχουν το μηχανισμό επιβολής της προσιδιάζουσας απόδοσης και υπεύθυνης χρήσης του δημοσιευμένου έργου, όπως κάνουν σήμερα)… 2. Μια πλήρης έκδοση ενός έργου και όλου του συμπληρωματικού υλικού του, συμπεριλαμβανομένου ενός αντιγράφου της άδειας όπως δηλώθηκε παραπάνω, σε μια αρμόζουσα τυποποιημένη ηλεκτρονική μορφή κατατίθεται (και ως εκ τούτου δημοσιεύεται) σε τουλάχιστον ένα διαδικτυακό αποθετήριο που χρησιμοποιεί τα κατάλληλα τεχνικά πρότυπα (όπως οι προδιαγραφές των Αρχείων Ανοικτής Πρόσβασης/Open Archive), το οποίο υποστηρίζεται και συντηρείται από ένα ακαδημαϊκό ίδρυμα, μια ακαδημαϊκή κοινότητα, μια κυβερνητική υπηρεσία ή άλλον αναγνωρισμένο οργανισμό που επιζητά να καταστήσει δυνατή την ανοιχτή πρόσβαση, τη χωρίς περιορισμούς διανομή, τη διαλειτουργικότητα και την μακροπρόθεσμη αρχειοθέτηση.
11. πώς; Υπάρχουν δύο δρόμοι για την Ανοικτή Πρόσβαση: - Ο πράσινος δρόμος (Green OA Road) - Ο χρυσός δρόμος (Golden OA Road) Υπάρχουν επίσης διάφορες άλλες παραλλαγές, όπου είναι μικρής κλίμακας και όχι ευρέως αποδεκτές.
12. ο πράσινος δρόμος Ο πράσινος δρόμος περνά μέσα από τα Αποθετήρια και τα ηλεκτρονικά αρχεία. Το βάρος μετατοπίζεται στις κοινότητες και στα ιδρύματα. Θεωρητικά, πιο αυτοτελής λύση. Συστήματα που δέχονται: - Preprints, πρώιμη μορφή ενός έργου, πριν υποστεί τη διαδικασία κρίσης - Postprints, μια πιο ώριμη μορφή ενός έργου, που έχει πλέον κριθεί. Ο δρόμος αυτός συνυπάρχει με το παραδοσιακό μοντέλο, συνήθως με ρυθμίσεις χρονισμού της δημοσίευσης (embargo).
13. ο πράσινος δρόμος Ο πράσινος δρόμος απαιτεί (και στη συντριπτική πλειονότητα προσφέρονται) κάποια πρότυπα χαρακτηριστικά: - Συμμόρφωση με πρότυπα διαλειτουργικότητας για την αύξηση της συνδεσιμότητας και της προβολής. - Υπηρεσίες αναγνώρισης των πόρων, βλ. μόνιμα αναγνωριστικά. - Αδιάλλειπτη λειτουργία - Υποστήριξη και εκπαίδευση - Εκκαθάριση δικαιωμάτων, βλ. εργαλείο Sherpa Romeo Σημαντικό το έργο των βιβλιοθηκών.
14. ο πράσινος δρόμος Ανταγωνιστικές υπηρεσίες - Research Gate - Academia.edu Εμπορικού σκοπού που δεν αναγνωρίζονται από τους εκδότες. Επισφαλές περιβάλλον για τους ερευνητές, παρά τα θέλγητρα της δικτύωσης. Κατακερματίζουν τη συγκέντρωση της ερευνητικής παραγωγής ενός ιδρύματος.
15. ο χρυσός δρόμος Ο χρυσός δρόμος περιλαμβάνει τη δημοσίευση επιστημονικών εργασιών σε περιοδικά με καθεστώς Ανοικτής Πρόσβασης. Το κόστος δημοσίευσης των εργασιών μπορεί να καλύπτεται: - Ένα Ίδρυμα - Έναν φορέα χρηματοδότησης, συνήθως κρατικό, ή από ένα πρόγραμμα χρηματοδότησης - Μία κοινότητα Οι εργασίες μπορεί να δημοσιεύονται και δύο τύπων περιοδικά: αμιγή και υβριδικά περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης (περιοδικά μεικτού μοντέλου προσβασιμότητας)
16. ο χρυσός δρόμος Ο χρυσός δρόμος επιταχύνει τη δημοσίευση σε ένα ασφαλές περιβάλλον για τον ερευνητή (όμοιο με το παραδοσιακό που γνωρίζει και εμπιστεύεται). Ο συγγραφέας διατηρεί πολλά από τα δικαιωματά του και τα μεταβιβάζει δίχως μεσολάβηση. Η Ανοικτή Πρόσβαση, ειδικά στον χρυσό δρόμο, δεν συνεπάγεται χαμηλής απήχησης ή χαμηλής ποιότητας.
17. ο χρυσός δρόμος Τέλη επεξεργασίας άρθρων (article processing charges). Αναφέρεται στη μονάδα δημοσίευσης ανεξαρτήτως του μέσου. - Περιοδικά αμιγούς Ανοικτής Πρόσβασης - Υβριδικά περιοδικά (διπλές χρεώσεις) - Συνδρομές (memberships). Αναφέρεται στον χώρο δημοσίευσης. Παράδειγμα: τα περιοδικά που συμμετέχουν στην πρωτοβουλία SCOAP3 ή το Open Library of Humanities.
18. Εκδότης Από Ως Τύπος American Chemical Society $5,000* $5,000 Hybrid BioMed Central $1,290 $2,580 Open Access Elsevier $100 $5,000 Hybrid Hindawi $550 $2,250 Open Access MDPI CHF 300 CHF 2,000 Open Access Nature Publishing Group $1,100 $5,200 Hybrid PLOS $1,600 $3,000 Open Access SAGE $400 $3,000 Hybrid Springer $3,000 $3,000 Hybrid Taylor & Francis $500 $2,950 Open Access Wiley $1,300 $5,200 Hybrid μέσος όρων τελών How much do publishers charge for Open Access? https://bit.ly/2Avdnl0
19. τί άλλο είναι η Ανοικτή Πρόσβαση; Η Ανοικτή Πρόσβαση πραγματοποιείται και μέσα από λιγότερο δομημένα σχήματα, όπως: - Προσωπικοί δικτυακοί τόποι - Blogs - Podcasts και webcasts - Wikis - Κοινωνικά δίκτυα, όπως το Mendeley και το Zotero.
20. Nature 561, 17-18 (2018) / doi: 10.1038/d41586-018-06178-7 μεγέθη ανοικτής πρόσβασης
21. μεγέθη ανοικτής πρόσβασης https://poeticeconomics.blogspot.com/2018/12/2018-best-year-yet-for-net-growth-of.html 2018 growth (percent) 2018 total 2018 growth (number) 110% bioRxiv # articles 39,570 20,748 74% Internet Archives software 346,320 147,320 39% SCOAP3 # article 25,163 7,121 30% Internet Archive texts 19,570,789 4,570,789 30% DOAJ searchable articles 3,624,154 832,453 29% Internet Archive audio (recordings) 4,909,271 1,109,271 28% DOAB # books 13,253 2,938 25% Internet Archive collections 389,778 76,778 24% Internet Archive videos (movies) 4,701,129 901,129 21% DOAJ journals searchable at article level 9,479 1,670
22. λόγοι Ερευνητές: ομοιόσταση (ένα σύστημα που να μην επηρεάζεται από τις εξωτερικές αλλαγές) Βιβλιοθήκες: ατολμία / ιδεαλισμός Ιδρύματα: ατολμία / φόβοι απώλειας κεκτημένων Συνολικά: Κατακερματισμός, έλλειψη συνεργασίας, ακαδημαϊκή ελευθερία, υψηλοί στόχοι, υποτίμηση του Πράσινου Δρόμου
23. Rust: “You’re looking at it wrong, the sky thing.” Marty: “How’s that?” Rust: “Well, once there was only dark. You ask me, the light’s winning.” True Detective Season 1, HBO
24. εκδοτική χαμηλού επιπέδου “Predatory publishing” Χαμηλού επιπέδου εκδοτικές υπηρεσίες από οίκους που στοχεύουν στα χρήματα. Υποσχέσεις ταχείας έκδοσης, δίχως συμμόρφωση σε κώδικες δεοντολογίας. Η παρουσία τους υπογραμμίζει την ανάγκη για εκπαίδευση των ερευνητών. Πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ των υποστηρικτών της Ανοικτής Προσβας.
25. πολιτικές Πολιτικές χρηματοδοτών και ιδρυμάτων Κίνητρα και αντικίνητρα Λελογισμένες πολιτικές που σέβονται το υπάρχον οικοδόμημα προς όφελος των ερευνητών
26. πολιτικές – εμπόδια Research Works Act (H.R. 3699)/2011: Σχέδιο νόμου στη Βουλή των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ. Κατατέθηκε στα μέσα του Δεκεμβρίου 2011 και περιείχε διατάξεις που απέτρεπαν την επιβολή mandates για έρευνα χρηματοδοτημένη από πόρους του Δημοσίου.
27. πολιτικές NIH Public Access It requires scientists to submit final peer- reviewed journal manuscripts that arise from NIH funds to the digital archive PubMed Central upon acceptance for publication. OpenAIRE The ERC requires that all peer- reviewed publications from ERC- funded research projects be deposited on publication into an appropriate research repository where available, ... or an institutional repository, ... within 6 months of publication. PubMed Records 0 1500000 3000000 4500000 6000000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
28. πολιτικές – PlanS Εμπνεύση και υλοποίηση από τον Επιτετραμένο της ΕΕ για την Ανοικτή Πρόσβαση, του Science Europe, επικεφαλής χρηματοδοτικών φορέων και του European Research Council. Επιβάλλουν την άμεση δημοσίευση των εργασιών μέσω των επιχορηγησεών τους. Πολιτικό κείμενο με σχέδιο εφαρμογής στο https:// www.coalition-s.org/feedback/ Συγκεκριμενοποιεί τους χώρους δημοσίευσης και τις απαιτήσεις συμμόρφωσης. Δέχθηκε κριτική από ερευνητές για περιορισμό της ακαδημαϊκής ελευθερίας.
29. Να διαπραγματευτούν συμφωνίες μετασχηματισμού Ανοικτής Πρόσβασης με τους εκδότες. Να βοηθήσουν τους ερευνητές να αντιληφθούν τις νέες απαιτήσεις και να τους εκπαιδεύσουν, ώστε να τις καλύψουν. Να αναπτύξουν ιδρυματικά αποθετήρια που να υποστηρίζουν την αποστολή του PlanS και να ενθαρρύνουν τους ερευνητές να τα αξιοποιούν. Να υποστηρίξουν υποδομές της Ανοικτής Πρόσβασης μέσω της πρωτοβουλίας SCOSS. Να παρέχουν άμεσες επιλογές δημοσίευσης σε Ανοικτής Πρόσβασης (προγράμματα ηλεκτρονικής δημοσίευσης). πολιτικές – PlanS & βιβλιοθήκες
30. βιωσιμότητα Το ποιος απορροφά το κόστος είναι σημαντικό ζήτημα. Για τα αποθετήρια υπάρχουν τα ιδρύματα ή οι κοινότητες, όμως συχνά δεν επαρκούν οι πόροι. Αυτάρκεια και βιωσιμότητα των εργαλείων. Global Sustainability Coalition for Open Science Services (SCOSS) - Καλύφθηκαν οι χρηματοδοτικές ανάγκες των DOAJ και Sherpa Romeo.
31. βιβλιοθήκες
32. ανοικτά ζητήματα Παρακολούθηση: πως μπορούμε να παρακολουθούμε σε κάθε πιθανό επίπεδο την πλήρωση των απαιτήσεων για Ανοικτή Πρόσβαση. Αναφορά: πως μπορούμε να έχουμε ένα κοινό σύστημα αναφοράς, ευρέως αποδεκτό, που να μπορεί να ενημερώνει το σύστημα της επιστημονικής επικοινώσης.
33. αλλαγές Είναι η Ανοικτή Προσβαση η θρυαλλίδα για αλλαγές στο οικοδόμημα; “It’s where you publish that counts.” 86% of respondents said that in their countries researchers are evaluated on where they publish rather than what they publish. DOAJ Publisher Survey, 2018 [https://bit.ly/2ADZQYg] Ανάγκη για Ανοικτή Επιστήμη
34. LIBER OSPP LERU Scholarly Publishing Future of Scholarly Communication The future of scholarly publishing FAIR Data FAIR Data FAIR Data Research Infrastructure & the EOSC The European Open Science Cloud (EOSC) The European Open Science Cloud (EOSC) Metrics & Rewards Research Indicators & Next Generation Metrics Next Generation Metrics Open Science Skills Skills & Education Education & Skills Research Integrity Research Integrity Research Integrity Citizen Science Citizen Science Citizen Science Rewards & Incentives Rewards & Incentives ανοικτή επιστήμη
35. το όραμα του LIBER Η Ανοικτή Πρόσβαση είναι η κύρια μορφή δημοσίευσης. Τα ερευνητικά δεδομένα είναι Findable, Accessible, Interoperable & Reusable (FAIR). Οι ψηφιακές δεξιότητες υποστηρίζουν έναν ανοικτό και διάφανο κύκλο ζωής έρευνας. Οι ερευνητικές υποδομές είναι συμμετοχικές, κλιμακούμενες, και προσαρμόσιμες στις ανάγκες των διαφορετικών πεδίων. Η αυριανή πολιτιστική κληρονομία θα οικοδομηθεί στη σημερινή ψηφιακή πληροφορία.
36. αλλαγή κουλτούρας Συντονισμένη δράση για την καλλιέργεια μιας κοινής κατανόησης για τη σημασίας της Ανοικτής Πρόσβασης. Συμμετοχική ανάπτυξη πολιτικών και στρατηγικών Ανοικτής Επιστήμης στα ιδρύματα μας με αντιπροσωπευτική εκπροσώπηση όλων των εταίρων. Συνέπεια λόγων και έργων, ώστε να αποδεικνύουμε πρώτοι, διαρκώς, μέσα από τις πρακτικές μας ότι η Ανοικτή Επιστήμη είναι εφικτή. Άμβλυνση των δισταγμών διαδίδοντας καλά παραδείγματα που αναδεικνύουν τα οφέλη της Ανοικτής Επιστήμης.
37. John Maynard Keynes The difficulty lies not so much in developing new ideas as in escaping from old ones.