Μιχαήλ Μπαχτίν: Τα προβλήματα των ειδών λόγου

Σύντομη παρουσίαση της μπαχτινικής θεωρίας μέσα από ανάλυση αποσπασμάτων του έργου του Μιχαήλ Μπαχτίν: Τα προβλήματα των ειδών λόγου

Transcript

1. Μιχαήλ Μπαχτίν: Το πρόβλημα των ειδών λόγου Ευγενία Παπαγεωργίου, τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
2. Ποιος είναι ο Μιχαήλ Μπαχτίν;  Ο Μπαχτίν είναι θεωρητικός του 20ου αιώνα. Κατάγεται από τη Ρωσία και παράγει έργο τη στιγμή που εκεί ανθίζει ο Ρωσικός Φορμαλισμός.  Ο ίδιος κρατά μια κριτική στάση απέναντι στους Ρώσους Φορμαλιστές όσον αφορά τον σκοπό χρήσης των γλωσσικών φαινομένων από τον ομιλητή.  Ο Μπαχτίν δεν επιμένει στο γλωσσικό στοιχείο των λογοτεχνικών κειμένων όπως κάνουν οι Φορμαλιστές αλλά θεωρεί πως πρέπει να μελετούμε το λογοτεχνικό κείμενο ως μια αλληλεπίδραση μορφής και περιεχομένου.  Αντιμετωπίζει τον λόγο (γλώσσα) ως μέσο σύνδεσης δύο υποκειμένων με ήδη διαμορφωμένες απόψεις (πολιτικές, κοινωνικές κλπ.).  Ο Μπαχτίν εστιάζει στο Κόντεξτ μέσα στο οποίο εντάσσεται ένα λογοτεχνικό κείμενο: Ιστορικό περιβάλλον, κοινωνικό περιβάλλον, πολιτισμικό περιβάλλον, ατομικά εκφωνήματα.
3. Τα προβλήματα των ειδών λόγου Ο Μπαχτίν αντιμετωπίζει τα διαφορετικά είδη λόγους ως «μεντεσέδες» που συνδέουν το υποκείμενο με το αντικείμενο, τη γλώσσα, τη κοινωνία, την ιστορία και το περιεχόμενο. Το έργο του «Τα προβλήματα των ειδών λόγου» αποτελούν ένα κομμάτι της μιας ημιτελούς έρευνάς του και δημοσιεύτηκε το 1979 μετά τον θάνατό του.
4. Τα προβλήματα των ειδών λόγου (αποσπάσματα)  Δεν υπάρχει ανθρώπινη δραστηριότητα που δεν χρειάζεται τη γλώσσα όμως και η γλώσσα διαμορφώνεται μέσω των διαφόρων ανθρώπινων δραστηριοτήτων:  Πολλές και διαφορετικές ανθρώπινες δραστηριότητες σημαίνει διαφοροποίηση της γλώσσας.  Παρόλα αυτά, κάθε εθνική γλώσσα έχει κάποια μοναδικά χαρακτηριστικά. Καθώς η γλώσσα ΄καθορίζεται από τον τρόπο ομιλίας αυτών που τη χρησιμοποιούν.  Οι ομιλητές καθορίζουν: Τα θέματα της γλώσσας, το γλωσσικό ύφος και τη δομή της.  Η γλώσσα που χρησιμοποιείται για κάθε τομέα ( γλώσσα εργασίας, γλώσσα επιστήμης, γλώσσα λογοτεχνίας κλπ) παρουσιάζει κάποια σχετική ομοιομορφία στα 3 στοιχεία που αναφέρθηκαν παραπάνω. Έτσι, δημιουργήθηκαν τα είδη λόγου. Οι διάφοροι τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας συνδέονται όλοι με τη χρήση της γλώσσας. Γι’ αυτό είναι προφανές πως ο χαρακτήρας και οι μορφές αυτής της χρήσης είναι τόσο ποικίλες όσο και οι τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, πράγμα βέβαια, που σε τίποτε δεν έρχεται σε αντίθεση με την εθνική ενότητα της γλώσσας. Η γλώσσα πραγματώνεται με τη μορφή των συγκεκριμένων και μοναδικών εκφωνημάτων (προφορικών και γραπτών) που ανήκουν στους συμμετέχοντες σε αυτόν ή τον άλλο τομέα της ανθρώπινης πράξης. Αυτά τα εκφωνήματα αντανακλούν τις ιδιαίτερες συνθήκες και το αντικείμενο του κάθε τομέα, όχι μόνο στο (θεματικό) περιεχόμενό τους ή στο λεκτικό τους ύφος ή, ακόμη, ως προς την επιλογή των λεξιλογικών, φρασεολογικών και γραμματικών εργαλείων της γλώσσας, αλλά πάνω απ’ όλα ως προς τη δομή της σύνθεσής τους. Οι τρεις προαναφερθέντες παράγοντες –το θεματικό περιεχόμενο, το ύφος και η σύνθεση– συνδέονται άρρηκτα με την ολότητα του εκφωνήματος, και καθορίζονται κατά έναν ανάλογο τρόπο, από την ιδιαιτερότητα μιας δεδομένης περιοχής της επικοινωνίας. Κάθε ξεχωριστό εκφώνημα είναι βέβαια ατομικό, αλλά κάθε περιοχή της χρήσης της γλώσσας δημιουργεί τους δικούς της σχετικά σταθερούς τύπους εκφωνημάτων τους οποίους ονομάζομε είδη του λόγου.
5. Τα προβλήματα των ειδών λόγου (αποσπάσματα)  Υπάρχουν πολλά και διαφορετικά είδη λόγου καθώς οι επικοινωνιακές καταστάσεις που χρειάζεται ο άνθρωπος είναι πολλές και διαφορετικές.  Μέσα στον χρόνο κάθε επικοινωνιακή κατάσταση διαφοροποιείται και εξελίσσεται, άρα και τα είδη λόγου που χρειάζονται γι αυτή.  Ο πλούτος και η ποικιλία των ειδών του λόγου είναι τεράστιος,επειδή οι δυνατότητες της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι ανεξάντλητες και επειδή σε κάθε περιοχή της πράξης υπάρχει ένα ολόκληρο ρεπερτόριο ειδών του λόγου το οποίο διαφοροποιείται και αυξάνεται στο μέτρο που εξελίσσεται και γίνεται πιο σύνθετη η ίδια αυτή περιοχή. Εκτός αυτού, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε την τεράστια ετερογένεια των ειδών του λόγου (προφορικών και γραπτών).
6. Τα προβλήματα των ειδών λόγου (αποσπάσματα)  Η τεράστια ποικιλία των ειδών λόγου: Ξεκινάμε από καθημερινές φράσεις και εκφράσεις και φτάνουμε σε επιστημονικά κείμενα και λογοτεχνικά έργα.  Στην πραγματικότητα στα είδη του λόγου θα πρέπει να συμπεριλάβουμε τόσο τις σύντομες ρήσεις ενός καθημερινού διαλόγου (παίρνοντας υπόψη το γεγονός πως είναι πολύ μεγάλη η διαφοροποίηση των τύπων ενός καθημερινού διαλόγου ανάλογα με το θέμα, την κατάσταση, τον αριθμό των συμμετεχόντων κ.ο.κ.) όσο και ένα καθημερινό αφήγημα (αφήγηση), τόσο μια επιστολή (σε όλες τις ποικίλες μορφές της) όσο και μια σύντομη και τυποποιημένη στρατιωτική διαταγή· με τον ίδιο τρόπο εδώ θα τοποθετούνταν ένα εκτενές και λεπτομερειακό διάταγμα, το αρκετά διαφοροποιημένο ρεπερτόριο των γραφειοκρατικών υπηρεσιών (διατυπωμένο σε γενικές γραμμές σύμφωνα με κάποια τυποποιημένα πρότυπα), ένας ολόκληρος κόσμος από δημόσιες δηλώσεις (με μια ευρεία έννοια: κοινωνικές, πολιτικές)· αλλά επιπλέον θα πρέπει να συμπεριλάβουμε τις διάφορες επιστημονικές εκδηλώσεις, όπως επίσης και όλα τα λογοτεχνικά είδη (από τις παροιμίες μέχρι ένα πολύτομο μυθιστόρημα).
7. Τα προβλήματα των ειδών λόγου ( αποσπάσματα)  Τα διάφορα είδη λόγου έχουν μελετηθεί από επιστήμονες εστιάζοντας όμως στα λογοτεχνικά είδη και στα πλαίσια μιας μελέτης λογοτεχνικής (ή καλλιτεχνικής).  Στη μελέτη αυτή, τα λογοτεχνικά είδη εξετάζονται σε συνάρτηση με τις διαφορές τους και τις μοναδικές τους ιδιαιτερότητες.  Κανείς ως τότε δεν μελέτησε τα λογοτεχνικά είδη ως καθαρά γλωσσικά είδη, ως εκφωνήματα.  Κανείς δεν εστίασε στον γλωσσικό τους χαρακτήρα, καθώς εκείνος αντιμετωπίζεται ως άνευ σημασίας. Θα μπορούσε να νομίσει κανείς ότι αυτή η λειτουργική διαφοροποίηση μετατρέπει τα κοινά χαρακτηριστικά των ειδών του λόγου σε κάτι αφηρημένο και κενό σημασίας. Πιθανόν αυτό να εξηγεί το γεγονός πως το γενικό πρόβλημα των ειδών του λόγου δεν έχει τοποθετηθεί ποτέ. Έχουν μελετηθεί βασικά τα λογοτεχνικά είδη. Αλλά από την κλασική αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας αυτά τα είδη εξετάστηκαν στο πλαίσιο της λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής ιδιαιτερότητάς τους, σε σχέση με τις διαφορές τους μέσα στα όρια του λογοτεχνικού, και όχι ως συγκεκριμένοι τύποι εκφωνημάτων που διακρίνονται από άλλους τύπους έχοντας όμως ένα κοινό λεκτικό (γλωσσικό) χαρακτήρα. Το γενικό γλωσσολογικό πρόβλημα του εκφωνήματος και των τύπων τουν σχεδόν ποτέ δεν πάρθηκε υπόψη. […]
8. Τα προβλήματα των ειδών λόγου (αποσπάσματα)  Η μεγάλη ετερογένεια, δυσκολεύει τους μελετητές στην εύρεση και στον ορισμό του κοινού χαρακτηριστικού των ειδών λόγου.  Πρώτος διαχωρισμός: Πρωτογενή και δευτερογενή είδη λόγου.  Δευτερογενή είδη λόγου: Σχετίζονται με πιο σύνθετες επικοινωνιακές καταστάσεις, με την πολιτισμική επικοινωνία και τον γραπτό λόγο.  Μέσα στα δευτερογενή είδη λόγου υπάρχουν πρωτογενή. Σε ένα λογοτεχνικό έργο για παράδειγμα (δευτερογενές) υπάρχουν διάλογοι (πρωτογενές).  Εξ αιτίας του φαινομένου αυτού, τα πρωτογενή είδη λόγου χάνουν πολλές φορές την άμεση σχέση τους με την απτή πραγματικότητα. Κατά κανέναν τρόπο δεν πρέπει να υποτιμήσουμε την τεράστια ετερογένεια των ειδών του λόγου και την συνεπακόλουθη δυσκολία ορισμού του κοινού χαρακτήρα των εκφωνημάτων. Πάνω απ’ όλα θα πρέπει να δώσουμε προσοχή στην πολύ σημαντική διαφορά ανάμεσα στα πρωτογενή (απλά) και τα δευτερογενή (σύνθετα) είδη του λόγου· μια διαφοροποίηση, βέβαια, που δεν είναι λειτουργική. Τα δευτερογενήείδη του λόγου (σύνθετα) –δηλαδή το μυθιστόρημα, τα δράματα, οι επιστημονικές έρευνες κάθε είδους, τα μεγάλα δημοσιολογικά είδη κ.ο.κ.– αναδύονται σε περισσότερο σύνθετες συνθήκες πολιτισμικής επικοινωνίας, σχετικά πιο αναπτυγμένης και οργανωμένης, κατά κύριο λόγο γραπτής: καλλιτεχνική, επιστημονική, κοινωνικοπολιτική επικοινωνία, κ.ο.κ. Στη διαδικασία σχηματισμού τους αυτά τα είδη απορροφούν και επανεπεξεργάζονται διάφορα πρωτογενή (απλά) είδη που συγκροτήθηκαν στην άμεση λεκτική επικοινωνία. Τα πρωτογενή είδη που γίνονται μέρος των σύνθετων ειδών μεταμορφώνονται στο πλαίσιο των τελευταίων και αποκτούν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα: χάνουν την άμεση σχέση τους με την πραγματικότητα και τα πραγματικά εκφωνήματα των άλλων, π.χ., οι ρήσεις ενός καθημερινού διαλόγου ή οι επιστολές σε ένα μυθιστόρημα διατηρώντας τη μορφή τους και την καθημερινή σημασία τους ως μέρη του περιεχομένου του μυθιστορήματος, συμμετέχουν στην πραγματικότητα μόνον μέσα από ην ολότητα του μυθιστορήματος, δηλαδή ως καλλιτεχνικά γεγονότα και όχι ως συμβάντα της καθημερινής ζωής. Το μυθιστόρημα στην ολότητά του είναι ένα εκφώνημα, όπως και οι ρήσεις ενός καθημερινού διαλόγου ή μια ιδιωτική επιστολή (όλα έχουν έναν κοινό χαρακτήρα), αλλά, σε αντίθεση με αυτά, το ίδιο είναι ένα δευτερογενές εκφώνημα (σύνθετο).
9. Τα προβλήματα των ειδών λόγου (αποσπάσματα)  Όλοι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν ασυνείδητα είδη λόγου κατά την ομιλία τους.  Τα είδη λόγου που χρησιμοποιούμε στη καθημερινότητά μας έχουν κάποια τυπικά χαρακτηριστικά, όμως ο εκάστοτε ομιλητής μπορεί να τα χρησιμοποιεί με μοναδικό τρόπο ή να διαφοροποιεί τα είδη λόγου από το τυπική τους μορφή.  Παρομοίωση είδη λόγων με τη μητρική γλώσσα:  Τη χρησιμοποιούμε αυτόματα ( χωρίς να σκεφτόμαστε γραμματικούς, συντακτικούς κλπ κανόνες).  Γινόμαστε δημιουργικοί στη χρήση της.  Είναι απαραίτητη για την ανθρώπινη επικοινωνία. Όμοια με τον Jourdain του Μολιέρου, ο οποίος μιλούσε σε πρόζα χωρίς να το υποπτεύεται, μιλάμε χρησιμοποιώντας διάφορα είδη χωρίς να γνωρίζουμε την ύπαρξή τους. Ακόμη και στην πιο ελεύθερη και ρέουσα συνομιλία διαπλάθουμε το λόγο μας σύμφωνα με συγκεκριμένες μορφές ειδών του λόγου, μερικές φορές με χαρακτηριστικά κλισέ, άλλες φορές πιο επιδέξιες, εύπλαστες και δημιουργικές (ας μην ξεχνάμε ότι και η καθημερινή επικοινωνία διαθέτει δημιουργικά είδη). Αυτά τα είδη του λόγου μάς δίνονται όπως μας δίνεται η μητρική γλώσσα, που την κατέχουμε ελεύθερα πριν από τη θεωρητική μελέτη της γραμματικής.
10. Τα προβλήματα των ειδών λόγου (αποσπάσματα)  Η ομιλία είναι συγκρότηση εκφωνημάτων.  Η ύπαρξη των ειδών λόγου συμβάλλουν στην οργάνωση του λόγου μας.  Αν αυτά δεν υπήρχαν, τότε ο άνθρωπος κάθε φορά που θα ήθελε να μιλήσει έπρεπε να συνθέτει μόνος του εκφωνήματα. Αυτό θα καθιστούσε σχεδόν αδύνατη την γλωσσική επικοινωνία. Το να μάθει κανείς να μιλάει σημαίνει το να μάθει να συγκροτεί τα εκφωνήματα (γιατί μιλάμε με εκφωνήματα και όχι μέσω προτάσεων και ακόμη λιγότερο μέσω ξεχωριστών λέξεων). Τα είδη του λόγου οργανώνουν το λόγο μας σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που τον οργανώνουν οι γραμματικές (συντακτικές) μορφές. Μαθαίνουμε να πλάθουμε το λόγο μας με τη μορφή των ειδών του λόγου και ακούγοντας το λόγο των άλλων, μαντεύουμε το είδος του από τις πρώτες λέξεις, υπολογίζουμε περίπου τον όγκο του (ή περίπου την έκταση της ολότητας του λόγου), την καθορισμένη σύνθεσή του, προβλέπουμε το τέλος του, ή, αλλιώς, από την αρχή προσλαμβάνουμε τη λεκτική ολότητα που στη συνέχεια θα σχηματοποιηθεί στην εξελικτική διαδικασία του λόγου. Αν δεν υπήρχαν τα είδη του λόγου και αν δεν τα κατέχαμε, αν έπρεπε να τα δημιουργούμε κάθε φορά μέσα στην εξέλιξη του λόγου και να συνθέτουμε κάθε εκφώνημα σαν να ήταν η πρώτη φορά, η λεκτική επικοινωνία θα ήταν σχεδόν αδύνατη.
11. Τα προβλήματα των ειδών λόγου (αποσπάσματα)  Η ποικιλία που διαθέτει κάθε άνθρωπος σε είδη λόγου όταν πρόκειται για μια συγκεκριμένη επικοινωνιακή κατάσταση, καθορίζεται από τη κοινωνική του θέση, τις προσωπικές σχέσεις ανάμεσα στους ομιλητές ή στον πομπό και τον δέκτη.  Κάθε είδος λόγου εκτός από εκφραστικά μέσα, λεξιλόγιο κλπ. Απαιτεί και έναν συγκεκριμένο τόνο (ύφος). Η ποικιλία αυτών των ειδών καθορίζεται από τη λεκτική κατάσταση, από την κοινωνική θέση και τις προσωπικές σχέσεις ανάμεσα στους συμμετέχοντες στην επικοινωνία: υπάρχουν ανώτερες μορφές, αυστηρά επίσημες αυτών των ειδών, μαζί με τις οικείες μορφές ποικίλου βαθμού και τις προσωπικές μορφές (οι οποίες είναι διαφορετικές από τις οικείες). Αυτά τα είδη απαιτούν επίσης ένα συγκεκριμένο τόνο, δηλαδή αποδέχονται στη δομή τους ένα συγκεκριμένο εκφραστικό επιτονισμό. Αυτά τα είδη, πάνω απ’ όλα τα υψηλά και τα επίσημα, έχουν ένα μεγάλο βαθμό σταθερότητας και υποχρεωτικότητας. Συνήθως η λεκτική βούληση περιορίζεται στην επιλογή ενός δεδομένου είδους και μόνο κάποιες ελαφρές αποχρώσεις του εκφραστικού επιτονισμού (μπορεί να πάρει ένα τόνο πιο ξηρό ή σεβάσμιο, πιο ψυχρό ή θερμό, να εισαγάγει έναν χαρούμενο επιτονισμό κ.ο.κ.) μπορούν να εκφράσουν την ατομικότητα του ομιλητή (τη λεκτική-συναισθηματική του πρόθεση).
12. Τα προβλήματα των ειδών λόγου (αποσπάσματα)  Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες άτομα με υψηλή γνώση του λεξιλογίου αποδίδουν άνισα στη χρήση διαφορετικών ειδών λόγου:  Μπορεί να αναπτύσσουν πολύ άνετα, δομημένα κλπ. Ένα θέμα που αφορά τον τομέα των σπουδών τους ενώ σχεδόν σιωπούν σε ένα θέμα που δεν γνωρίζουν ή φαντάζει ξένο στον πολιτισμό ή την κοινωνία στην οποία γεννήθηκαν και ζουν.  Αυτό σημαίνει ανικανότητα χειρισμού συγκεκριμένων ειδών λόγου.  Η ανικανότητα αυτή είναι αποτέλεσμα της έλλειψης ιδεών σχετικών με την ολότητά του εκφωνήματος. Πολλά πρόσωπα που κατέχουν μ’ έναν εξαιρετικό τρόπο τη γλώσσα, συχνά αισθάνονται εντελώς αμήχανα σε μερικές σφαίρες της επικοινωνίας, ακριβώς από το γεγονός ότι δεν κατέχουν τις ειδολογικές πρακτικές μορφές που χρησιμοποιούνται σε αυτές τις σφαίρες. Πολύ συχνά ένα πρόσωπο που χειρίζεται τέλεια το λόγο σε διάφορες σφαίρες της πολιτισμικής επικοινωνίας, που μπορεί να δώσει μια διάλεξη, να φέρει σε πέρας μια επιστημονική συζήτηση, που εκφράζεται θαυμάσια σε σχέση με δημόσιες υποθέσεις, παραμένει εν τούτοις σιωπηλό ή συμμετέχει κατά έναν τρόπο πολύ αδέξιο σε μια κοσμική συνάντηση. Σε αυτή την περίπτωση δεν πρόκειται για μια φτώχεια του λεξιλογίου ή, αφηρημένα, του ύφους· απλώς πρόκειται για μια ανικανότητα χειρισμού του είδους του λόγου της κοσμικής συζήτησης, ανικανότητα που προέρχεται από την απουσία ιδεών γύρω από την ολότητα του εκφωνήματος, οι οποίες θα βοηθούσαν στο να συγκροτήσει το λόγο του γρήγορα και άνετα σε συγκεκριμένες συνθήκες σύνθεσης και ύφους· ένα τέτοιο πρόσωπο δεν μπορεί να παρέμβει την κατάλληλη στιγμή, δεν μπορεί να αρχίσει και να τελειώσει σωστά (παρά το ότι η δομή αυτών των ειδών είναι πολύ απλή).
13. Τα προβλήματα των ειδών λόγου (αποσπάσματα)  Όσο μεγαλύτερη είναι η γνώση μας για τα είδη λόγου και η επίγνωση των διαφορών, των ιδιαιτεροτήτων αλλά και των ομοιοτήτων τους, τόσο καλύτερα και ελεύθερα τα χειριζόμαστε στην επικοινωνία μας.  Μιλάμε καλύτερα, πιο δομημένα, κατανοούμε καλύτερα αλλά και εκφραζόμαστε με μεγαλύτερη τελειότητα. Όσο καλύτερα κατέχουμε τα είδη του λόγου τόσο πιο ελεύθερα τα μεταχειριζόμαστε, τόσο μεγαλύτερη είναι η πληρότητα και η σαφήνεια της προσωπικότητάς μας που αντανακλάται σε αυτή τη χρήση (όταν είναι αναγκαίο), τόσο πιο ανάγλυφα και επιδέξια αναπαράγουμε την ανεπανάληπτη κατάσταση της λεκτικής επικοινωνίας· με μια λέξη τόσο μεγαλύτερη είναι η τελειότητα με την οποία πραγματώνουμε την ελεύθερη λεκτική πρόθεσή μας. […]
14. Βιβλιογραφικές Αναφορές Μπαχτίν Μιχαήλ: Τα προβλήματα των ειδών λόγου. https://frear.gr/?p=24141 (Μιχαήλ Μπαχτίν: Η διαλογικότητα και ο ρόλος του ιστορικού της λογοτεχνίας – γράφει ο Θοδωρής Μπόνης)