W krainie samurajów, czyli japońskie kino historyczne

Transcript

1. Oblicza japońskiego kina Dawid Głownia (dawid.glownia@gmail.com) Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UWr W krainie samurajów czyli japońskie kino historyczne
2. Problem zachodniego filmoznawstwa: czym jest film historyczny? Królestwo niebieskie 2005, Ridley Scott Kapitan Conan 1996, Bertrand Tavernier Wałęsa. Człowiek z nadziei 2013, Andrzej Wajda Głównie (choć nie tylko) – ramy czasowe filmu historycznego.
3. Podział japońskiej produkcji filmowej na dwa meta-gatunki jidai-geki „dramat z epoki” kino historyczne akcja przed 1868 rokiem gendai-geki „dramat współczesny” kino współczesne akcja po 1868 roku Na najbardziej ogólnym poziomie całość japońskiej produkcji filmowej dzieli się na:
4. Szeroki zakres terminu jidai-geki Czarny kot (Kuroneko) 1968, Kaneto Shindō kaidan eiga yakuza eiga Wspomnienie matki (Mabuta no haha) 1962, Tai Katō Siedmiu samurajów (Shichinin no samurai) 1954, Akira Kurosawa
5. Utożsamianie japońskiego kina z jidai-geki jako zjawisko historyczne
6. Dekada sukcesów Japonii na międzynarodowych imprezach filmowych Rashomon (Rashōmon) 1950, Akira Kurosawa MFF w Wenecji (1951) Złoty Lew Oscar (1952) dla filmu nieanglojęzycznego Brama piekieł (Jigokumon) 1953, Teinosuke Kingasa Cannes (1954) Złota Palma Oscar (1955) dla filmu nieanglojęzycznego Opowieści księżycowe (Ugetsu monogatari) 1953, Kenji Mizoguchi MFF w Wenecji (1953) Srebrny Lew
7. Dekada sukcesów Japonii na międzynarodowych imprezach filmowych MFF w Wenecji (1954) Srebrny Lew Ryksiarz (Muhomatsu no issho) 1958, Hiroshi Inagaki MFF w Wenecji (1958) Złoty Lew Samuraj (Musashi Miyamoto) 1954, Hiroshi Inagaki Oscar (1954) dla filmu nieanglojęzycznego Zarządca Sansho (Sanshō dayū) 1954, Kenji Mizoguchi
8. Wczesne plany eksportowe eksportowe: Masaichi Nagata (Daiei) Masaichi Nagata (1925-1980) Amerykanie kręcili filmy akcji, Francja miała opowieści miłosne, a Włochy realizm. Postanowiłem więc podejść rynek światowy za pomocą powabu japońskiej tematyki historycznej. Dla ludzi Zachodu stara Japonia jest bardziej egzotyczna, niż Japonia zwesternizowana. „Newsweek”, 11.10.1955.
9. Popularyzacja wizerunku samuraja w zachodnich produkcjach Szogun (Shōgun) 1980, Jerry London Samuraj i kowboje (Seleil rouge) 1971, Terrence Young
10. Część 1 Wyimki z dziejów Japonii, czyli: dlaczego 1868 rok?
11. Epoka Sengoku (1467-1603): okres wojen domowych Upadek szogunatu Ashikaga i walki o wpływy i ziemię między licznymi daimyō. Bitwa na równinie Kawanakajima, Hiroshige Utagawa, ok. 1843-1847. Unifikacja Japonii (1573-1603): Nobunaga Oda, Hideyoshi Toyotomi, Ieyasu Tokugawa.
12. Epoka Edo (1603-1868): okres stabilizacji i izolacji Petryfikacja struktury społecznej Ostatni duży konflikt zbrojny: Powstanie na półwyspie Shimabara (1637-1638) Shirō Amakusa (1621-1638) Samurajowie stają się urzędnikami. System shinōkōshō:  samurajowie (shi)  chłopstwo (nō)  rzemieślnicy (kō)  kupcy (shō)  grupy poza systemem (eta, hinin) Polityka sakoku (dosł. zamknięty kraj)
13. Okres Bakumatsu (1853-1867): schyłek epoki feudalnej W 1853 roku do brzegów Japonii przybywa komodor Matthew C. Perry, którego zadaniem jest wymuszenie na Japonii nawiązania kontaktów dyplomatycznych i handlowych z USA. W efekcie podpisanych w kolejnych latach traktatów z USA i zachodnimi potęgami Japonia otwiera się na świat. Samurajowie mobilizujący się do obrony Japonii przed okrętami Perry’ego, Tōshu Shogetsu, 1899.
14. Epoka Meiji (1868-1912): okres gwałtownej modernizacji Japonii Cezura 1868 roku: Japonia feudalna (historyczna) Japonia nowoczesna (współczesna)
15. Przed 1868 rokiem, czyli kiedy? – jidai-geki a epoki w dziejach Japonii Akcja przeważającej większości produkcji jidai-geki rozgrywa się w epokach Edo i Sengoku – filmy osadzone w innych czasach to margines produkcji. Rashomon (Rashōmon) 1950, Akira Kurosawa Heian (794-1185) Brama piekieł (Jigokumon) 1953, Teinosuke Kingasa Czas bogów (Nippon tanjō) 1959, Hiroshi Inagaki Czasy mitologiczne
16. Część 2 Historyczne przekształcenia kina jidai-geki
17. Prapoczątki jidai-geki: Momijigari i filmy na podstawie spektakli Oglądanie jesiennych liście klonu (Momijigari), 1899, Tsunekichi Shibata Danjūrō Ichikawa IX (1838 – 1903)
18. Druga dekada XX wieku: rozrywkowe kyūha (dosł. stara szkoła) Matsunosuke Onoe (1875-1926) Shōzō Makino (1878-1929)
19. Charakterystyka kyūha z udziałem Onoe  heroiczni bohaterowie  nieskomplikowane fabuły  jasny podział na dobro i zło  pochwała feudalnych cnót  liczne widowiskowe walki Podstawowe właściwości: Cztery typy sytuacji: • akt dobroci • przeciwieństwo losu • demonstracja lojalności • walka (Hideaki Fujiki, 2004) Bohaterski Jiraiya (Gōketsu Jiraiya) 1921, Shōzō Makino
20. Trzecia dekada XX wieku: narodziny jidai-geki W latach 20. tendencje progresywne w japońskiej branży filmowej zaowocowały pojawieniem się produkcji historycznych zrywających z modelem kyūha. Wprowadzony zostaje termin jidai-geki, co ma na celu podkreślenie odmienności nowych filmów historycznych od – uważanych za archaiczne – filmów kyūha. Wąż (Orochi, 1925) Banturō Futagawa Właściwości:  realistyczne sceny walki  realizm psychologiczny  antybohaterscy protagoniści  (często) polemiczny stosunek do feudalnej przeszłości Japonii Narodziny poważnego kina jidai-geki.
21. Nihilistyczne jidai-geki: Wsteczny prąd Wsteczny prąd Gyakuryū Backward Flow 1924 reż. Banturō Futagawa
22. Nihilistyczne jidai-geki: Wsteczny prąd Mikisaburō jest niskiej rangi samurajem pogardzanym przez wyżej postawionych.
23. Nihilistyczne jidai-geki: Wsteczny prąd Matka Mikisaburō ginie potrącona przez Genzaburō, syna głównego wasala hanu.
24. Nihilistyczne jidai-geki: Wsteczny prąd Genzaburō zdobywa serce Misao, kobiety, w której kocha się Mikisaburō.
25. Nihilistyczne jidai-geki: Wsteczny prąd Mikisaburō próbuje interweniować, lecz zostaje wyrzucony z klanu.
26. Nihilistyczne jidai-geki: Wsteczny prąd Mikisaburō spędza siedem lat jako ronin, pijąc i rozpamiętując swą krzywdę.
27. Nihilistyczne jidai-geki: Wsteczny prąd Widząc Genzaburō i Misao, Mikisaburō zabija ich w przypływie gniewu.
28. Nihilistyczne jidai-geki: Wsteczny prąd Zemsta za krzywdy nie daje Mikisaburō ukojenia.
29. Konsekwencja dwubiegunowej produkcji: dwa przemysły filmowe Tsumasaburō Bandō (1901-1953) Denjirō Ōkōchi (1898-1962) Chiezō Kataoka (1903-1983) Kanjūrō Arashi (1903-1980) Daleko posunięta specjalizacja w japońskim przemyśle filmowym wynikająca z podziału produkcji na filmy współczesne i historyczne. Aktorzy, reżyserzy i scenarzyści specjalizujący się w jidai-geki lub gendai-geki. Geograficzny podział produkcji – jidai-geki w Kioto, gendai-geki w Tokio.
30. Wpływ powojennej okupacji Japonii (1945-1952) na kino jidai-geki Generał Douglas MacArthur i cesarz Hirohito w 1945 roku Cenzura preprodukcyjna i postprodukcyjna. System zaleceń i zakazów:  zalecenie promowania demokracji  zakaz treści militarystycznych i nacjonalistycznych  zakaz wychwalania wartości feudalistycznych  zakaz przedstawiania zemsty jako słusznej motywacji do działania  zakaz wyrażania aprobaty względem samobójstwa Efekt: niemal zupełny zanik filmów jidai-geki. Amerykańscy cenzorzy automatycznie traktowali filmy jidai-geki jako nośnik idei militarystycznych i feudalistycznych.
31. Lata 50. i 60. – złota era kina jidai-geki Stopniowe odradzanie się japońskiego przemysłu filmowego po wojnie. Sukcesy japońskich filmów na międzynarodowych imprezach filmowych. 1958 – najlepszy rok w dziejach japońskiej branży filmowej: 1,2 mld. sprzedanych biletów, 74% udział japońskich filmów w box-office. Renesans jidai-geki – powrót doświadczonych filmowców i nowi twórcy. Masahiro Makino (1908-1993) Hiroshi Inagaki (1905-1980) Akira Kurosawa (1910-1998) Masaki Kobayashi (1916-1996)
32. Postępujący kryzys japońskiego kina w latach 60. i 70. 1958 1963 1965 1975 1,127 511 373 170 1958 1960 1969 12 8 3 per capita bezwzględna (mln.) Roczna liczba odwiedzin w kinach Zmiany demograficzne w obrębie japońskiej widowni kinowej:  drastyczne zmniejszenie się udziału kobiet w widowni (zanik kobiecych gatunków)  zmniejszenie się udziału starszych mężczyzn w widowni  dominującym segmentem widowni stali się młodzi mężczyźni (profilowanie repertuaru)  1953 – pojawienie się telewizji w Japonii  1965 – odbiorniki telewizyjne posiada ok. 60% gospodarstw domowych  1970 – odbiorniki telewizyjne posiada ok. 95% gospodarstw domowych Gwałtowna ekspansja telewizji w latach 60. XX wieku:
33. Wpływ kryzysu branży filmowej na jidai-geki: erotyka i przemoc Samotny wilk i szczenię (Kozure Ōkami) 6 filmów (1972-1974) Historia karania kobiet w epoce Tokugawa (Tokugawa onna keibatsu-shi) 1968, Teruo Ishii
34. Ciekawostka historyczna: pierwsza fontanna krwi w japońskim kinie Sanjuro – samuraj znikąd (Tsubaki Sanjūrō) 1962, Akira Kurosawa
35. Zanik i odrodzenie kina jidai-geki w XXI wieku  W latach 90. większość pomysłów na jidai-geki odrzucano ze względu na wysokie koszty realizacji i przekonanie o braku wystarczającej widowni.  Z branży stopniowo odchodzili aktorzy i członkowie ekip filmowych mający doświadczenie i umiejętności w realizacji filmów jidai-geki.  Na początku XXI wieku nastąpiło odrodzenie jidai-geki, do którego przyczyniła się popularność aktorów oraz materiału źródłowego (Shūhei Fujisawa).  Współczesna widownia jidai-geki rekrutuje się głównie z osób starszych.  Dobre rokowania na przyszłość. Ichirō Yamamoto (1963-) Narracja Yamamoto w 2011 roku: Producent i pracownik działu licencji Shōchiku Odrodzenie w ograniczonym zakresie!
36. Wyzwania dla branży filmowej w produkcji jidai-geki Takashi Miike (1960-) Niegdysiejszy system studyjny był bardzo silny. Wytwórnie miały własne konie do scen akcji, uczyły również swoich aktorów gry w scenach walk. Inwestowały w ludzi. Obecnie coś takiego już nie istnieje. Kiedy zaczynaliśmy, nie mieliśmy do dyspozycji żadnych koni. Zdaliśmy sobie sprawę, że w Japonii nie ma żadnych koni, musieliśmy więc je sprowadzić. Aktorzy musieli nauczyć się umiejętności, których wcześniej nie znali. Ponad połowa aktorów z głównej trzynastki nigdy w swej karierze aktorskiej nie używała miecza. O realizacji 13 zabójców (2010):
37. Jidai-geki jako zamierająca tradycja filmowa?
38. Część 3 Charakterystyka jidai-geki i wybrane filmy
39. Kino jidai-geki jako wyzwanie dla zachodniego widza Donald Richie (1924–2013) Japońska widownia przychodzi do kina mając w pamięci podstawy historii. Ta poprzedzająca wiedza jest zakładana przez filmowców, którzy nie usiłują dostarczać widzom pełnej ekspozycji. (Donald Richie, Joseph L. Anderson, 1958) Trudność w odbiorcze filmu przez widzów spoza japońskiego kręgu kulturowego.  historia postaci i główna intryga  wcześniejsze przedstawiania historii  kontekst historyczny i społeczno-kulturowy Obszary problemowe:
40. Seryjność, powtarzalność i wariantywność jidai-geki: Sazen Tange 1928 Nowe sprawy Ōokiego (Shinpan Ōoka seidan) trylogia, reż. Goro Hirose 1928 Nowe sprawy Ōokiego (Shinpan Ōoka seidan) dylogia, reż. Fumitarō Fotugawa 1928 Nowe sprawy Ōokiego (Shinpan Ōoka seidan) trylogia, reż. Daisuke Itō 1933/4 Tange Sazen, dylogia, reż. Daisuke Itō 1935 Sazen Tange i dzban warty milion ryō (Tange Sazen yowa: Hyakuman ryō no tsubo) film samodzielny, reż. Sadao Yamanaka 1936/7 Tange Sazen, trylogia, reż. Kunio Watanabe 1938/9 Nowa historia Sazena Tange (Shinpen Tange Sazen) kwadrologia (origin), reż. różni Później: cztery filmy (1952, 1966, 1982, 2004), dwie trylogie (1952-1954, 1956), seria (1950-1960)
41. Postaci zaludniające kino jidai-geki  Ronin przemierzający kraj w poszukiwaniu zarobku  Stoicki mistrz miecza doskonalący umiejętności walki  Wierny samuraj mszczący się za śmierć pana  Niezakorzeniony w żadnym miejscu wędrowny jakuza  Biegły w przeszpiegach, zamachach i walce ninja  Samuraj biorący udział w walkach (wojna, intrygi)  Samuraj działający w ramach służb policyjnych  Rozgoryczony ronin poszukujący nowego pana  Stateczny doradca lub senior rodu  Chłop szukający możliwości awansu społecznego  Chłopi i mieszczanie (rzadko centralna rola w filmie)
42. Film, który otwarł Zachód na kino Japonii: Rashomon Rashomon Rashōmon 1950 reż. Akira Kurosawa
43. Film, który otwarł Zachód na kino Japonii: Rashomon Giuliana Stramigioli (1914 – 1988) Ryūnosuke Akutagawa (1892-1927) Rashōmon (1915) i W gąszczu (1922)
44. Film, który otwarł Zachód na kino Japonii: Rashomon Cztery wersje tego samego wydarzenia (niewiarygodni narratorzy):
45. Modelowy film o mistrzu miecza: Samuraj Samuraj Miyamoto Musashi Samurai 1954 reż. Hiroshi Inagaki
46. Modelowy film o mistrzu miecza: Samuraj Samuraj III: Pojedynek na wyspie Ganryū (Miyamoto Musashi kanketsuhen: Kettō Ganryūjima) 1956, Hiroshi Inagaki Samuraj II: Pojedynek w świątyni Ichijōji (Zoku Miyamoto Musashi: Ichijōji no Kettō) 1955, Hiroshi Inagaki
47. Modelowy film o mistrzu miecza: Samuraj Adaptacja powieści Eijiego Yoshikawy z 1930 roku. Transformacja nieokrzesanego chłopa w statecznego samuraja.
48. Feudalni jakuzowie: Tokijirō Katsukake Tokijirō Katsukake (Kutsukake Tokijirō) 1954, Kiyoshi Saeki Nikkatsu Tokijirō Katsukake (Kutsukake Tokijirō) 1961, Kazuo Ikehiro Daiei Tokijirō Katsukake – rycerski samotnik (Kutsukake Tokijirō: Yūkyō ippiki) 1966, Tai Katō Tōei
49. Feudalni jakuzowie: Tokijirō Katsukake Tokijirō Katsukake (1961) Tokijirō Katsukake – rycerski samotnik (1966)
50. Bitni i szczwani roninowie: Straż przyboczna Straż przyboczna Yōjinbō Yojimbo 1961 reż. Akira Kurosawa
51. Zachodnie wariacje na temat Straży przybocznej Za garść dolarów (Per un pugno di dollari) 1964, Sergio Leone Ostatni sprawiedliwy (Last Man Standing) 1996, Walter Hill Apokalipsa (Omega Doom) 1998, Albert Pyun
52. Przygodowe jidai-geki: Ukryta forteca Ukryta forteca Kakushi-toride no san-akunin Hidden Fortress 1958 reż. Akira Kurosawa
53. Widowiska historyczne: Samurajskie chorągwie Samurajskie chorągwie Fūrin kazan Samurai Banners 1969 reż. Hiroshi Inagaki
54. Widowiska historyczne: Samurajskie chorągwie Podboje Shingena Takedy (1521-1573) do czwartej bitwy na równinie Kawanakajima (1561).
55. Widowiska historyczne: Samurajskie chorągwie Centralna postać – Kansuke Yamamoto, jeden z generałów Shingena Takedy.
56. Widowiska historyczne: Samurajskie chorągwie Duży i kosztowny film historyczny.
57. Historiozoficzne jidai-geki: Siedmiu samurajów Siedmiu samurajów Shichinin no samurai Seven Samurai 1954 reż. Akira Kurosawa
58. Historiozoficzne jidai-geki: Siedmiu samurajów
59. Historiozoficzne jidai-geki: Siedmiu samurajów Przegraliśmy po raz kolejny. To wieśniacy zwyciężyli, nie my.
60. Mit wiernego samuraja: 47 wiernych samurajów 47 wiernych samurajów Chūshingura: Hana no maki yuki no maki Seven Samurai 1962 reż. Hiroshi Inagaki
61. Mit wiernego samuraja: 47 wiernych samurajów Spektakularna superprodukcja z gwiazdorską obsadą na trzydziestolecie Tōhō. Wersja „kompletna” historii – rozwlekła, z wieloma wątkami (307 minut projekcji). Asano sięga po miecz i atakuje Kirę dopiero w 47 minucie!
62. Okrutne jidai-geki: Bushido – saga o samurajach Bushido – saga o samurajach Bushidō zankoku monogatari Cruel Tales of Bushido 1963 reż. Tadashi Imai
63. Okrutne jidai-geki: Bushido – saga o samurajach Historia siedmiu pokoleń samurajskiej rodziny (XVII-XX wiek), której członkowie są krzywdzeni przez system feudalny i jego pozostałości we współczesnej Japonii. Kinnosuke Nakamura w roli centralnego bohatera każdego epizodu.
64. Okrutne jidai-geki: Harakiri Harakiri Seppuku Harakiri 1962 reż. Masaki Kobayashi
65. Młodzieżowe jidai-geki: Shinobi Shinobi Shinobi Shinobi: Heart Under Blade 2005 reż. Ten Shimoyama
66. Polemika z mitem 47 roninów: Hana Hana Hana yori mo naho Hana 2006 reż. Hirokazu Koreeda
67. Polemika z mitem 47 roninów: Hana Młody samuraj przybywa do Edo, by pomścić śmierć ojca.
68. Polemika z mitem 47 roninów: Hana Przez trzy lata nie udaje mu się odnaleźć zabójcy.
69. Polemika z mitem 47 roninów: Hana W tym czasie nachodzą go wątpliwości i znajduje szczęście w slumsach.
70. Polemika z mitem 47 roninów: Hana Paralelna historia zemsty 47 roninów (kluczowy wątek Kichiemona Terasaki). Chmara ludzi zabiła słabego starca.
71. Trylogia samurajska Yōji Yamady Samuraj – Zmierzch (Tasogare Sebei) 2002 Adaptacje prozy Shūheia Fujisawy Ukryte ostrze (Kakushi ken oni no tsume) 2004 Miłość i honor (Bushi no ichibun) 2006
72. Przetwarzanie klasyki: 13 zabójców 13 zabójców Jūsannin no shikaku 13 Assassins 2010 reż. Takashi Miike
73. Przetwarzanie klasyki: 13 zabójców 13 zabójców (Jūsannin no shikaku) 1963, Eiichi Kudō
74. Przetwarzanie klasyki: 13 zabójców Główna (techniczna) atrakcja filmu: 45-minutowa sekwencja bitwy.
75. Dziękuję za uwagę e-mail: dawid.glownia@gmail.com academia.edu: https://wroc.academia.edu/DawidG%C5%82ownia researchgate.net: https://www.researchgate.net/profile/Dawid_Glownia facebook: https://www.facebook.com/Pan-Optykon-197132843720791/